ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਇਜ਼ ਫਾਲਿੰਗ ਡਾਊਨ

ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ

    ਮੈਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਕਚਿਹਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਉਥੇ ਇਕ ਅੰਰਗੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਮੇਰੀ ਵਾਕਫ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਕੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਕੂਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਗਾ ਰਹੇ ਸਨ, 'ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਇਜ਼ ਫਾਲਿੰਗ ਡਾਊਨ'। ਦੋ ਬੱਚੇ ਹੱਥ ਉਪਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਡਾਟ (ਆਰਕ) ਜਿਹਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਜਿਹੜਾ ਪੁੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦਾ, ਇਕ ਬੱਚੇ ਹੇਠ ਦੀ ਲੰਘਣ ਲਗਦਾ ਤਾਂ ਡਾਟ ਡਿਗ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਬੱਚਾ ਪੁੱਲ ਹੇਠ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪੁੱਲ ਦੇ ਡਿਗਣ ਦਾ ਹੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਗੀਤ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਵੈਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 'ਬਾ ਬਾ ਬਲੈਕ ਸ਼ੀਪ' ਜਾਂ 'ਜੈਕ ਐੰਡ ਜਿਲ' ਪਰ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ 'ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਇਜ਼ ਫਾਲਿੰਗ ਡਾਊਨ' ਉਪਰ ਹੀ ਟਿਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਲੰਡਨ ਆ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਮੇਰੀ ਤੰਮਨਾ ਸੀ ਕਿ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਉਦੋਂ ਦੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਲੰਡਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਟਾਵਰ ਬਰਿੱਜ ਦਿਖਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹੋ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਹੈ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਮੈਂ ਟਾਵਰ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਹੀ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਸਮਝਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਤਸਵੀਰਾਂ (ਪੁਰਾਣੀਆਂ) ਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਹੋਰ ਹੈ।  

     ਹੁਣ ਤਾਂ ਥੇਮਜ਼ ਦਰਿਆ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁੱਲ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਪੁੱਲ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠਾ ਹੈ ਪਰ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਕ ਮਿੱਥ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸਲੀ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਨ ਲਾਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਹੁਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਨਕਲੀ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਕ ਵਾਰ ਖ਼ਬਰ ਪੜੀ੍ਹ ਕਿ ਪੁਰਾਣਾ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਜਿਹੜਾ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਡਿਗ ਪਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਸੁਣਨ-ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪੁੱਲ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਰ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੁੱਲ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਈਸਾ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਲੰਡਨ ਦੇ ਵਸਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੀ। ਇਹ ਪwੁਲ ਬੇੜੀਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਪਹਿਲਾ ਪੁwਲ ਥੇਮਜ਼ ਉਪਰ ਬਣਿਆ ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਂ ਦਾ ਪੁwl ਕਈ ਵਾਰ ਥੇਮਜ਼ ਉਪਰ ਬਣਿਆਂ ਤੇ ਡਿਗਿਆ। ਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਗਈ। ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਥੇਮਜ਼ ਦਰਿਆ ਉਪਰ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੁੱਲ ਸੀ ਜਿਸ ਉਪਰ ਕਈ ਕਈ ਮੰਜ਼ਲੇ ਘਰ ਵੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਪੁੱਲ ਭੀੜੇ ਭੀੜੇ ਉਨੀ ਆਰਕਾਂ (ਡਾਟਾਂ) ਉਪਰ ਖੜਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਕੁਝ ਥੇਮਜ਼ ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਹਿਣ ਬਦਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਪੁੱਲ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਅੜਿੱਕਾ ਬਣਨ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਅੜਿੱਕੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਾਰਲਾ ਡਾਟ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਵਹਿਣ ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸੰਨ ੧੬੩੩ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਅੱਗ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੁੱਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਸੰਨ ੧੬੬੬ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਵੱਡੀ ਅੱਗ, ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪੁੱਲ ਟੱਪ ਕੇ ਦੱਖਣੀ ਲੰਡਨ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਧ ਸਕੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਲੰਡਨ ਦਾ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਕਰਨ ਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ੧੭੬੩ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਸੰਨ ੧੮੩੧ ਵਿੱਚ ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਹੜਾ ੧੯੭੨ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ। ਜਦ ਪੁਰਾਣੇ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਉਧੇੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰੌਬਰਟ ਮੈਕੁਲੌਚ ਨਾਮੀ ਇਕ ਅਮਰੀਕਨ ਨੇ ਸਿਟੀ ਔਫ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਪੁੱਲ ਦਾ ਮਲਬਾ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੇਕ ਹਵਾਸੂ ਸਿਟੀ, ਐਰੀਜ਼ੋਨਾ ਉਪਰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜੋ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲੀ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿਜ ਅਮਰੀਕਨ ਲੈ ਗਏ। ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਥੇਮਜ਼ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸੀ।

     ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ 'ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਇਜ਼ ਫਾਲਿੰਗ ਡਾਊਨ' ਨਾਮੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਗੇਮ ਵੀ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਰੰਭ ਕਿਥੋਂ ਹੋਇਆ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਬ੍ਰਤਾਨੀਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅੰਰਗੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਬਦਲਾਵ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਗਾਹ ਤੇ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਰੂਪ ਜ਼ਰੂਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰੂਹ ਉਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਮੈਂ ਇਹ ਗੀਤ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਇਕ ਉਦਾਸ ਗੀਤ ਜਾਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਪਰ ਫਿਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਡਿਗਣ ਤੋਂ ਅਗਾਹ ਕਰਦਾ ਗੀਤ ਹੈ ਤੇ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੁੱਲ ਦੇ ਡਿਗਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦੇ ਇਸ ਹੇਠ ਆਉਣ ਦੇ ਡਰ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਥੇਮਜ਼ ਦਰਿਆ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਉਪਰ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੁਲਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਰਥ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅੰਰਗੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੀਤ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੀ ਅੱਜ ਵਾਲੀ ਧੁੰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਈ ਗਈ।

     ਇਸ ਗੀਤ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਸੈਮੂਅਲ ਲੈਂਗ ਨਾਮੀ ਬੰਦੇ ਨੇ ਹੇਮਸਕਰਿੰਗਲਾ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸੰਨ ੧੮੪੪ ਵਿੱਚ ਤਰਜਮਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ ੧੦੦੯ ਜਾਂ ੧੦੧੪ ਵਿਚ ਵਾਈਕਿੰਗਾਂ ਨੇ (ਉਲਾਫ ਦੂਜਾ, ਨੌਰਵੇ) ਲੰਡਨ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਹਮਲੇ ਵੇਲੇ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਵਾਈਕਿੰਗਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸੱਚ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਕਿੰਤੂ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਹਨ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਾਈਕਿੰਗਾਂ (ਨੌਰਵੀਅਨਾਂ) ਵਲੋਂ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਸ ਤੋਂ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੋਂਦ (ਰਿਕਾਰਡ) ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ। ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਮ ਵਹਿਮ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਡਿਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਨਿਕਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਨਾ-ਮਿਲਣਾ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਮਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪੁੱਲ ਡਿਗਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਗੀਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਅਲਾਈਸ ਬਰਥਾ ਗੋਮੇ ਨਾਮੀਂ ਔਰਤ ਨੇ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੇ ਸਕੌਟਲੈਂਡ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਗੇਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਧੁੰਨ ਜੌਹਨ ਪਲੇਫੋਰਡ ਦੇ ਗੀਤ 'ਦਾ ਡਾਸਿੰਗ ਮਾਸਟਰ' ਦੀ ਧੁੰਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਜੋ ੧੭੧੮ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਧੁੰਨ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਬਦਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਧੁੰਨ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਟੀਮ ਦੇ ਫੈਨ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਛਾਣ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਪੌਪੂਲਰ ਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਸੀ। ਟੀ ਐਸ ਈਲੀਅਟ ਨੇ ਆਪਣੇ 'ਦਾ ਵੈਸਟ ਲੈਂਡ' ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਸੀ। ਬਰੈਂਡਾ ਲੀ ਦਾ ਗੀਤ 'ਮਾਈ ਹੋਲ ਵਰਲਡ ਇਜ਼ ਫਾਲਿੰਗ ਡਾਊਨ' ਵੀ ਇਸੇ ਗੀਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਹੌਲੀਵੁੱਡ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ 'ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ' ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

    ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਛੰਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ' ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕਿ ਇਹ ਗੀਤ ਕਿਸੇ ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਈ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਏ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਆਖਰ ਇਹ ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ ਕੌਣ ਹੋਈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ ਮਦਰ ਮੈਰੀ (ਜੀਸਸ ਕਰਾਈਸਟ ਦੀ ਮਾਂ) ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਾਈਕਿੰਗ ਵਰਜਨ ਮੈਰੀ ਨੂੰ ਮਦਰ ਔਫ ਗੌਡ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਮਦਰ ਮੈਰੀ ਦਾ ਜਨਮਦਿਨ ਅੱਠ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੰਡਨ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਇਸੇ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ 'ਮਟਿਲਡਾ ਔਫ ਸਕੌਟਲੈਂਡ' ਜੋ ਕਿ ਹੈਨਰੀ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਦਰਿਆਵਾਂ ਉਪਰ ਪੁੱਲ ਬਣਾਏ ਸਨ ਤੇ ਲੰਡਨ ਬ੍ਰਿੱਜ ਡਿਗਣ ਦਾ ਫਿਕਰ ਉਸੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੀਜੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੈਨਰੀ ਤੀਜੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪੁੱਲ ਉਪਰ ਦੀ ਲੰਘਣ ਦਾ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੋ ਵੀ ਸੀ 'ਮਾਈ ਫੇਅਰ ਲੇਡੀ' ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਦੀ ਹੈ।

     ਇਸ ਦਾ ਅਰੰਭ ਜਾਂ ਮੂਲ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਗੀਤ ਤੇ ਇਹ ਗੇਮ ਹਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਰਸਰੀ ਦਾ ਖਾਸ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

5mail: harjeetatwal0hotmail.co.uk